یازوچی: دوکتور محمد حلیم یارقین
جارالله محمود زمخشری نینگ “مقدمةالادب” سۉزلیگی تورک/اۉزبېک ادبیاتی تاریخیده محمود کاشغری نینگ “دېوان لغات التورک” و محمد بن قیس خوارزمی نینگ “تبیان اللغات التورکی علی لسان قانیقلی” کتابلریدن سۉنگ اوچینچی سۉزلیک سنه‌له‌دی.
سلطان محمد خوارزمشاه گه اهدا قیلینگن محمد بن قیس اثری یۉقالگن و بوکونگه کېلیب، بیلیم اهلی اختیاریده اېمس. بیراق، اېلخانیلر زمانیده عرب تیلیده یازیلگن “جمال‌الدین ابن مهنا”نینگ “حلیةالانسان و حلبةاللسان” لغت اثریده تانیتیلگنی همده “احمد منیری” (شرفنامۀ ابراهیمی لغتنامه سیده) و “جهانگیری سۉزلیگی” مؤلفی اوندن فایده‌له‌نیب اېسله‌گنلر‌یگه کۉره، اوشبو سۉزلیک تألیف اېتیلگنی بیلیم اهلی گه بېللی دیر.
اېندی “تبیان‌اللغات‌التورکی علی لسان قانیقلی” اثرنینگ یۉقالگنی‌نی اعتبارگه آلسک، دېمک بوگون علامه زمخشری‌نینگ “مقدمةالادب” اثری بیلیم ساحه‌سیده فایدله‌نیلیب تورگن ایکینچی تورکچه سۉزلیک دیر.(1)
ابوالقاسم محمود بن محمود زمخشری خوارزمی خوارزم نینگ “زمخشر” قیشلاغیده توغیلگن. اونینگ توغیلگن و وفات اېتگن تاریخلریده منبعلرده اختلاف بار. بیراق کۉپلب منبعلرده، زمخشری (هجری قمری27-رجب آیی، 467-538/میلادی 1074-1142) ییللرده یشب ایجاد اېتگن‌لیگی یازیلگن. او لغت، نحو، فقه، تفسیر، ادب و تیل (عربچه، تورکچه، فارسچه، …) بۉییچه بویوک سِیرقِیرّه عالم بۉلگن.
زمخشری زمانه‌سی نینگ ایلغار ضیالیسی بۉلیب، حاضر بریتانیا موزیمی‌ده سقلنه‌یاتگن قرآن کریم نینگ اېنگ یخشی تفسیری سنلمیش “تفسیر الکشاف”نینگ مؤلفی دیر. بوندن تشقری، او 20 عنوان کتاب یازیب، “خوارزم فخری” لقب آلگن. شونینگدېک، او یخشی شاعر هم بۉلیب، تورک گۉزه‌للرینی عربچه شعرلریده مقته‌گن.
او کۉپ سفر قیلگن و بیر مدت هم مکه شهری، “کعبه”ده مجاور بۉلیب یشب، “جارالله” (تېنگری نینگ قۉشنی‌سی) عنوانینی آلگن.
زمخشری سفردن قیتگچ، وطنداشلری تماندن یخشی کوتیب آلینگن همده اولرنینگ ایستگی‌گه کۉره قرآن مجیدنی تورکچه‌گه اۉگیرگن. بونینگ نسخه‌سی حاضر بار. ترجمه “زمخشری”نیکی اېکنلیگی‌نی تورلی اۉلکه‌لرنینگ بویوک عالم و تحقیقاتچیلری: اکمان، بارتولد، ساغۉل، سیمیونوف، ولیدی تۉغان، اردوغان، ذوالفقار و محمداوف کبیلر کۉپ تېکشیرو و تحقیقاتلردن سۉنگ تصدیقله‌گنلر.
عالملر اوشبو ترجمه‌نی قرآن‌نینگ بیرینچی تورکچه ترجمه‌سی دېب تن آلیب، هجری 530 ییلی عملگه آشیریلگنی‌نی چمه(تخمین)له‌گنلر. اوشبو نسخه حاضر روسیه‌نینگ “سن پتربورگ” آسیا موزیمی کتابخانه‌سی فوندیده (332/2475) رقم آستیده سقلنماقده.
علامه زمخشری بیر مدت خوارزمشاهلر سراییده ایشله‌گن. اونینگ “مقدمةالادب” اثری عیناً اولرنینگ بویورتمه‌سی اساسیده تألیف اېتیلیب، سلطان ابوالمظفر آتسیز(سلطنت دوری میلادی 1127-1156) بن محمد بن آلتونتاش تېگین گه اهدا قیلینگن.(2)
شو اۉرینده بیر نکته‌نی اېسلش کېره‌ک:
هرچند تحقیقاتچیلر شاعر منوچهری نینگ
“به راه تورکی مانا که خوبتر گویی
تو شعر تورکی برخوان مرا و شعر غُزی”
شعریگه اساسله‌نیب، غزنویلر زمانی و سراییده تورکچه شعر و تورکچه شعر ایته‌دیگن شاعرلر بارلیگیدن دره‌ک بېرسه‌لرده، بیراق معلوم بۉلیشیچه تورکی تیل غزنویلر و سلجوقیلر سراییده، قشون و قسماً سرای تیلی‌گینه اېکنلیگی چمه‌لنه‌دی. بیلیم و ادب ساحه‌لری همده دېوان ایشلریده اساساً دری تیل قۉللنر اېکن.
بیراق غزنویلر و سلجوقیلردن سۉنگ خوارزمشاهلر حاکمیت‌گه یېتگنده، اولرنینگ شاهلر و شاهزاده‌لری آنه تیللریگه توجه قره‌تیب، اونی حمایه‌لش و قۉللش‌گه اینتیله‌دیلر. نتیجه‌ده تورکی تیل ایجاد، جولان و یوکسه‌لیش‌گه امکان تاپیب، کۉپلب شاعر، یازووچی و عالملر میدانگه کېله‌دی. اوشبو قوله‌ی شرایط کۉپگینه تورکچه علمی و ادبی اثرلر یازیلیشی و تألیفی‌گه سبب بۉله‌دی. ربغوزی نینگ “قصص الانبیا” (میلادی 1310)، اسلام نینگ “معین المرید” (میلادی1313)، خوارزمی نینگ “محبتنامه” (میلادی 1353)، محمود علی نینگ “نهج الفرادیس” (میلادی 1358)، محمد بن قیس نینگ “تبیان اللغات التورکی علی لسان قانیقلی” و زمخشری نینگ “مقدمةالادب” کبی اۉنلب اثر شو دورده یازیلگن دیر.(3)
* “مقدمةالادب” بیلن قیسقه تانیشوو:
“مقدمةالادب” محمود کاشغری نینگ “دېوان لغات التورک” سۉزلیگیدن چمه‌سی 70 ییل کېین یازیلگن. بو اثرنینگ نېچه تیللی اېکنلیگی حقیده عالملر تورلی خیل سۉز ایتگنلر. اَیریملر اونی اوچ تیللی لغتنامه دېسه‌لر(عربچه، فارسچه، تورکچه)(4)، بشقه بیراولر اونی تۉرت تیللی(عربچه، فارسچه، تورکچه، خوارزمچه)(5) دېیدیلر. مؤلف نینگ اۉزی بو حقده کتاب مقدمه‌سیده هیچ بیر نیمه دېمه‌گن و فقط عربچه نینگ اوستونلیگی حقیده قیسقه سۉز یوریتگن.(6)
بېللی بۉلیشیچه، بو اثر تۉرت تیللی لغتنامه بۉلیب، بیراق (عربچه-فارسچه-تورکچه)سی بیر کتاب (مجلد) و (عربچه-خوارزمچه)سی ایری کتاب شکلیده دیر. کېین مغوللر زمانیده، کیم دیر مغولچه اۉزگرمه (ترجمه) سینی اونگه قۉشگن.(7)
لغتنامه بېش بۉلیمدن عبارت:
بیرینچی بۉلیم، آتلر (97 باب)؛ ایکینچی بۉلیم، فعللر؛ اوچینچی بۉلیم، حرفلر (8 باب)؛ تۉرتینچی بۉلیم، آتلر صرفی؛ بېشینچی بۉلیم، فعللر صرفی.
اثرده‌گی سۉزلر، اېسکی و حاضرگی عنعنوی سۉزلیکلر اساسیده الفبا ترتیبی‌گه کۉره یېرلشتیریلمه‌گن. بلکه هر بۉلیم موضوع اساسیده یېرلشتیریلگن(جایلشتیریلگن)؛ اۉرنک اوچون: بیرینچی بۉلیمده وقت (یوز ییل/ قرن، ییل، فصل، آی، آیلر آتی، کون، هفته، …)، آسمان جسملر، یېر، سوو، اۉسیملیکلر، اوی اسباب-انجامی،…. تېنگری نینگ آتلری ایری بۉلیمده یازیلگن. شو بۉلیمده انسان اعضاسی و اناتومی سیگه باغلیق سۉزلر.
کتاب‌نینگ اساسی قسمی، انیقراغی تۉرتدن اوچ قسمی (4/3) نی فعللر تشکیل بېره‌دی. آتلر اېسه تۉرتدن بیر قسمی (4/1) دیر.
اوندن تشقری، لغتنامه‌ده یلغوز سۉزلر تۉپلمی‌گینه معنی قیلینمه‌گن، بلکه اونده بیر مونچه بیریکمه، عباره و جمله‌لر هم تېگیشلی تیللرگه معنی و ایضاح قیلینگن. بولر کۉپراق سۉزلشوو جریانیده قۉللنه‌دیگن یا کېره‌کلی بۉلگن اۉرنکلر دیر.
لغتنامه‌نینگ یوقاریده اېسلنگن توزیلیشی و محتواسی خصوصیتی‌گه کۉره، ایریم عالملرنینگ اثر عرب تیلینی اۉرگتماق آماجی بیلن تألیف اېتیلگن، دېگن فکرلرینی کوچه‌یتیره‌دی.
تورک عالمی پروفیسور نوری یوجی نینگ معلوماتیگه کۉره “مقدمةالادب”ده‌گی سۉزلر سانی (3506) ته سنلگن. بولردن (2908) ته‌سی تورکچه، (598) ته‌سی یات(بیگانه) سۉزلر دیر. جمله‌دن (450) ته‌سی عربچه، (133) ته‌سی فارسچه، 5 ته‌سی مغولچه، 4 ته‌سی خوارزمچه، 2 ته‌سی سُغدچه، 2 ته‌سی روسچه، 1 ته‌سی تبتچه و 1 ته‌سی یونانچه دیر. بشقه چه ایتگنده، سۉزلرنینگ (83 %) تورکچه، (17 %) یات سۉزلر دیر. یات سۉزلردن عربچه‌سی (8،12 %)، فارسچه‌سی (8/3 %) و بشقه قالگن تیللر (4،0 %) دیر.(8)
حرمتلی اۉقووچیلر معلوماتینگیز اوچون قوییده‌گی رقملرگه هم اعتبار قره‌تینگ:
“دېوان لغات التورک”ده باش سۉزلر سانی (8000) ته، “قوتادغوبیلیک”ده (2860) ته، ریلاندز نسخه‌سی “قرآن مجید” ترجمه‌سیده (2943) ته، انونیم تفسیرده (2415) ته، گلستان ترجمه‌سیده (3000) ته، گدایی دېوانیده (2581) ته تورکچه سۉز بار. دېمک، “مقدمةالادب” اۉزی نینگ (3506) ته سۉزی بیلن “دېوان لغات التورک”دن سۉنگ، اۉرته تورکچه سۉزلری‌نینگ اېنگ بای خزینه‌سی دیر.(9)
شو اۉرینده مهم بیر نکته‌نی آچیقلش کېره‌ک: هرچند عالملر “مقایسی تیل شناسلیک” بیلیمی‌نی اروپالیکلرگه نسبت بېرسه‌لرده، بیراق تاریخی واقعیتلرگه باقه بو ایش اروپالیکلردن بیر نېچه یوز ییل/قرن ایلگری علامه زمخشری تماندن “مقدمةالادب”ده عملگه آشیریلگن اېدی. بشقه‌چه ایتگنده، “مقایسی تیلشناسلیک” بیلیم تاریخیده “دېوان لغات التورک” و “مقدمةالادب” بیلن باشلنگن.(10)
“مقدمةالادب”ده، درواقع تۉرت تیل (عربچه، فارسچه، تورکچه و خوارزمچه)ده مقایسی یۉسینده سۉزلر سالیشیتیریلگن و معادللر کۉرسه‌تیلگن.
چیندن هم اتمه‌لر، حکمتلر، خلق مقاللری و عباره‌لرنینگ عربچه، فارسچه، تورکچه و خوارزمچه تۉرتته تیلده مقایسه‌سی و معادل تاپیشی آغیر علمی ایش بۉلیب، کۉپ محنت و جدیت ایسته‌یدی.
* مقدمةالادب نینگ قۉلیازمه‌لری:
“مقدمةالادب”دن بیر تله‌ی قۉلیازمه بار. بولر تورلی زمان و تورلیچه شکل و یۉسینده کۉچیریلگن دیر. ایلگری اېسله‌گنیمیزدېک، بو اثر بیر نېچه تیللی بۉلگنلیگی اوچون، کیشیلر اۉز ضرورتی یا میلی یا هم بویورتمه‌چی ایستگی‌گه کۉره ایکی، اوچ یا هم تۉرت تیللی قیلیب کۉچیرگنلر.
قۉلیازمه‌لر ایچیده اېنگ کۉپ تیللی‌لیگی تۉرت تیلدن عبارت(عربچه-فارسچه-تورکچه-مغولچه) و اېنگ آزی ایکی تیللی(عربچه-تورکچه)، (عربچه-فارسچه)، (عربچه خوارزمچه) نسخه‌لری دیر.
اروپا کتابخانه و موزیملریده‌گی قۉلیازمه‌لر سانی و یېری انیقلنگنی‌چه یۉق. بیراق “یوهان گوتفرید وتز شتاین” آتلی آلمانلیک عالم “مقدمةالادب” نشریده فایده‌لنگن 7 ته قۉلیازمه‌نی اېسله‌یدی.(11)
اۉزبېکستان (بیرونی نامیده‌گی شرق شناسلیک انستیتوتی فوندیده 9 ته ( بولردن 4 ته‌سی اۉته ناقص و بیر نېچه ورق)، ادبیات موزیمی ده 3 ته و علیشیر نوایی ملی کتابخانه‌سیده اېسه 1 ته/بو عربچه-فارسچه دیر)؛ تورکیه(تۉپقاپو سرایی، ملت کتابخانه‌سی، سلیمانیه کتابخانه‌سی، داماد ابراهیم کتابخانه‌سی، ارخئولوژی انباری)؛ ایران (ملی کتابخانه و مجلس کتابخانه‌سیده) و روسیه (سن پتربورگ آسیاتیک موزیمی)؛ قاهره، بریتانیا، پاریس موزیملریده هم اثرنینگ تورلی شکلده‌گی قۉلیازمه‌لری سقلنه‌دی.(12)
پروفیسور نوری یوجی 1988 ییلی انقره‌ده نشر اېتگن “مقدمةالادب”نینگ کیریش سۉزیده تورلی اۉلکه‌لرده‌گی چمه‌سی 15ته قۉلیازمه‌نی تورلی بېلگیلری بیلن تانیتگن.(13)
ایران اسلامی مجلس کتابخانه‌سیده‌گی (78863) و (85735) رقملی نسخه‌لر(عربچه-تورکچه- فارسچه) دیر. ایرانلیک عالم “م. کریمی” بیر نېچه قۉلیازمه‌نی ایریم بېلگیلری بیلن اۉز مقاله‌سیده تانیتگن.(14)
“مقدمةالادب” حقیده‌گی تحقیقاتلر:
“مقدمةالادب” حقیده یازیلگن تحقیقاتلرنی ایکی تورکوم گه اجره‌تیش ممکن:
1. مستقل مقاله، رساله و کتابلر،
2. “مقدمةالادب” نشرلریده نشرگه تیارلاوچیلر و تیلماجلر ارقه‌لی یازیلگن مقدمه‌لر.
“مقدمةالادب” حقیده شرق و غرب‌نینگ کۉپلب عالملری ایزله‌نیش و تحقیقات قیلیب، علمی اثرلر یازگنلر:
– آلمانلیک عالم یوهان گوتفرید وتز شتاین (J. G. Wetzstein) میلادی 1844 ییلی بو اثر حقیده بیر کتاب نشر قیلدی.
– تورک عالمی اسحاق خواجه افندی هجری قمری 1313/ میلادی 1895 ییلی 739 بېتلی کتابینی استانبول ده نشر اېتدی.
– روس عالمی و. بارتولد 1926 ییلی “مقدمةالادب” حقیده یازگن اثرینی “لایپزیک”ده چاپ اېتدی. عالم ن. پوپی بیرینچیدن مسکوده (میلادی1938)، کېین “ویسبادن” (میلادی1951)ده باسیب چیقردی.
– پروفیسور احمد آتش “مقدمةالادب” حقیده‌گی تحقیقی اثرینی 1951 ییلی انقره ده نشر اېتدی. کېین اوشبو اثرنی دکتور نوری یوجی 1977 ییلی “ویسبادن”ده باسیب چیقردی.
– روس عالمی آ. ن. بروفکوف “مقدمةالادب” حقیده قیمتلی تحقیقاتینی 1926 ییلی “بوداپست” (مجارستان پایتختی) ده و 1964 ییلی مسکوده چاپ اېتدی.
ز. پ. محمدوا 1975 ییلی انقره‌ده و نوری یوجی اېسه “ویسبادن”ده بروفکوف‌نینگ اثرینی نشر قیلدیلر.(15)
– اۉزبېکستانده عبدالله یف، نتن ملّه یف، زاهد جان اسلاموف‌لر “مقدمةالادب” حقیده تحقیقات قیلگنلر. جمله دن زاهد جان اسلاموف اۉزی نینگ دکتورلیک علمی تزسی‌نی “مقدمةالادب” بۉییچه یازگن. شونینگدېک، تورکیه‌ده هم کۉپلب عالملر دکتورلیک تزس‌لرینی “مقدمةالادب” بۉییچه یازیب، حمایه قیلگنلر.
“مقدمةالادب” نینگ متنی و ترجمه‌لری بوکونگچه آلمان، تورکیه، ایران و جاپان اۉلکه‌لریده نېچه قتله چاپ قیلینگن. بو نشرلر هم خودی اثرنینگ قۉلیازمه‌لریدېک ایکی تیللی، اوچ تیللی و تۉرت تیللی شکللرده باسیلیب چیققن. بولرنینگ ایریملری انگلیسچه، آلمانچه، روسچه و فرانسویچه ترجمه‌لری و کېنگ تحقیقی مقدمه‌لر بیلن عملگه آشگن. دېمک، کیریش سۉزلرنینگ اۉزی هم “مقدمةالادب” شناسلیک ترماغیده قیمتلی منبع بۉلیب، مهم معلوماتلرگه اېگه دیر.
“مقدمةالادب” نینگ نشرلری:
1. “مقدمةالادب”نی بیرینچی یۉله آلمانلیک عالم “وتز شتاین” 7 نسخه اساسیده نشرگه تیارلب، میلادی 1843 ییلی “لایپزیک”(آلمان)ده نشر اېتدی. او نشریده فقط (عربچه-فارسچه) قسمینی تنلب، تورکچه‌سینی قالدیرگن. نشرده قۉللـه‌نیلگن قۉلیازمه‌لر ناقص و ینگلیشی کۉپ بۉلگن. عالم برچه عربچه سۉزلرنی لاتین معادلی بیلن فهرست توزیب، کتابگه قۉشگن.
2. ن. پوپی سن پیتربورگ نینگ آسیا موزیمی کتابخانه‌سیده‌گی تۉرت تیللی نسخه‌دن میلادی 1928 ییلی فوتو کاپی آلیب، 1938 ییلی اۉشه نسخه‌دن فقط مغولچه‌سینی نشر اېتدی.(16)
3. پروفیسور ذکی ولیدی تۉغان “مقدمةالادب”نینگ استانبولده بۉلگن تورکچه ترجمه‌سینی میلادی 1951 ییلی فکسمیل یۉسینده باسیب چیقردی. “کشف‌الظنون” مؤلفی اوشبو ترجمه‌نی “اقصی‌الارب فی شرح مقدمةالادب” دېب اته‌گن و اونی هجری 1120 ییلی وفات اېتگن خواجه اسحق افندی‌گه منسوب قیلگن.(17)
4. پروفیسور ولیدی تۉغان “مقدمةالادب”نینگ (عربچه-خوارزمچه) نادر بیر قۉلیازمه‌سینی تاپیب، اونی میلادی 1951 ییلی استانبولده فکسیمیل نشر قیلدی.
5. “مقدمةالادب”نی ایرانده بیرینچی قتله سید محمد کاظم امام اوچ جلدده تیارلب، “پیشرو ادب/ ادب ایلغاری” آتی بیلن تهران بیلیم یورتی ارقه‌لی هجری 1343-ییل نشر اېتدی. بو نشر (عربچه-فارسچه) بۉلیب، تورکچه‌سی یۉق یا قالدیریلگن بۉلیشی ممکن. اثرگه عربچه سۉزلرنینگ فارسچه معادلی بیلن موضوعی فهرستی هم توزیلیب قۉشیلگن. (300) بېتلی اوشبو نشر فکسیمیل نشر دیر.(18)
6. “مقدمةالادب”نینگ ایرانده‌گی ایکینچی نشری عیناً آلمانلیک عالم “وتز شتاین”نینگ 1843 ییلگی نشری قیته آفسیت یۉسینده باسیلگن. اثر دکتور مهدی محقق مقدمه‌سی بیلن، تهران بیلیم یورتی تماندن هجری 386- ییلی 1000 نسخه ده باسیلیب چیققن.
7. تورکیه‌ده دکتور نوری یوجی “مقدمةالادب” اوستیده اوزاق مدت تحقیقات قیلیب، اونینگ تورکچه متنینی “شوشتر” نسخه‌سی اساسیده ایکی یۉله (میلادی 1988 و 1993-ییللرده) نشر اېتگن. او اثرگه کېنگ و به تفصیل کیریش سۉز یازیب، علامه زمخشری حیاتی، فعالیتی، اثرلری، “مقدمةالادب” نینگ محتوا و توزیلیشی، تیل خصوصیتلری، گرامری، قۉلیازمه‌لری، ایریم نشرلری و بشقه تېگیشلی موضوعلر حقیده چوقور تحلیلی معلومات بېرگن. بیز اوشبو یازوویمیزده بو نشرنینگ کیریش سۉزیدن فایده لنگنمیز.
8. ایرانلیک عالم م. کریمی “مقدمةالادب”نینگ ینگی نشرینی ایران اسلامی مجلسی، مرکزی کتابخانه‌سی (78863) سانلی نسخه‌سی اساسیده تیارله‌گن. نشرگه تیارلنگن اوشبو اثر (عربچه-تورکچه-فارسچه) بۉلگن. م. کریمی اوشبو آغیر ایشیده دکتور محمد زاده صدیق، دکتور بېگدلی و دکتور ملائی‌لرنینگ هرتمانلمه یاردملریدن فایده لنگن.(19) حاضرچه بو کتاب باسیلیب چیققن یا چیقمه‌گنیدن خبریمیز یۉق.
9. “مقدمةالادب”نینگ جاپان نشری:
جاپانده تورکولوژی بیلیمی ترماغیده کۉپ بورونلردن بېری عالملر اونوملی ایشلب کېلماقده‌لر. اولر اینیقسه تاریخ، باستانشناسلیک، متن شناسلیک، تیل شناسلیک، ترجمه‌چیلیک همده نشریات کبی ساحه‌لرده فعالیت آلیب بارماقده‌لر. اۉرنک اوچون بیر نېچه مهم ایشلرنی اېسلب اۉتیش مراقلی دیر:
– پروفیسور ایجی مانو “بابرنامه”نینگ بیرینچی انتقادی متنینی نېچه قۉلیازمه، نشر و ترجمه یوزه‌سیدن تیارلب، 1995 ییلی کیوتو-جاپانده ایکی جلدده نشر قیلدی. شونینگدېک، او “بابرنامه” نینگ جاپانچه ترجمه‌سی همده بابر حقیده‌گی تحقیقی ایکی کتاب هم چاپ اېتگن.
– دکتور سوگاهارا موتسومی “سنگلاخ” سۉزلیگینی متنی و جاپانچه ترجمه‌سینی نشرگه تیارله‌گن.
– “اوساکا” بیلیم یورتی استادی پروفیسور “تکاشی اوساوا” اۉزی نینگ باستانشناس تیمی بیلن مغولستانده ایش آلیب باریب، قدیم “کۉک تورک”لرگه تېگیشلی، اېسکی تورکی یازوو بیلن یازیلگن ینگی تاش بیتیک(کتیبه)لرنی کشف اېتدیلر. بو قیمتلی اثرلر میلادی (744-682) ییللرگه تېگیشلی بۉلیب، “اولان باتور (مغولستان پایتختی) دن 200 کیلومتر اوزاقلیکده یېرلشگن منطقه‌دن تاپیلگن.
– عالملر “تاکوشی کاوا گوچی” و “هیرو یوکی ناگا مینی”لر “اۉتمیش حاجی”نینگ تورکی اثری “چنگیزنامه” نینگ علمی انتقادی متنی و جاپانچه ترجمه‌سینی کته مقدمه بیلن، 2008 ییلی “آسیا و افریقا تیل و مدنیتی تحقیقات انستیتوتی” ارقه‌لی دکتور موتسومی سوگاهارا نظری آستیده نشر اېتدی.
– میلادی 1471 ییلی توزیلگن نوایی‌نینگ سَیلنمه دېوانی قۉلیازمه‌سینی توکیو-جاپان ده، “آسیا و افریقا تیل و مدنیتی تحقیقات انستیتوتی” اۉزبېکستان عالمی افتندل اېرکینوف اهتمامی بیلن فکسیمیل یۉسینده سۉنگگی ییللرده نشر اېتدی.
– علامه زمخشری‌نینگ “مقدمةالادب” سۉزلیگینی “جاپان بیلیملر رواجلنتیریش انجمنی” (Nihon Gakujutsu Shinkökai) “سومیوسایتو”، “هیروشی شین کانو” و “هیتوشی کوری بایاشی”لر نظری آستیده “اۉزبېکستان فنلر اکادمیسی، علیشیر نوایی نامیده‌گی ادبیات موزیمی” همکارلیگیده، 2008 ییلی توکیو-جاپان ده نشر اېتدی.
* “مقدمةالادب” نینگ متنی و اوشبو نشرنینگ ایریم خصوصیتلری:
– “مقدمةالادب” نینگ اوشبو جاپان نشری اۉزبېکستانده “علیشیر نوایی نامیده‌گی ادبیات موزیمی”ده‌گی (202) سانلی قۉلیازمه نینگ فکسیمیل نشری دیر. کتاب جدا چیرایلی، یخشی صفتلی و رنگلی باسیلگن.
– اثرگه دکتور زاهدجان اسلاموف و دکتور سید بېک حسنوفلر ایری-ایری ایکیته قیسقه کیریش سۉز یازگنلر. کیریش سۉزلرده “مقدمةالادب” توزیلیشی، فایده‌له‌نیلگن قۉلیازمه خصوصیتلری و کتابت یۉریغی حقیده قیسقه معلومات بېریلگن.
– نشر اېتیلگن اوشبو نسخه “مقدمةالادب” نینگ تۉرت تیللی (عربچه، فارسچه، تورکچه، مغولچه)سی دیر.
– قۉلیازمه ده (6250) مدخل بار.
– قۉلیازمه هرچند قدیمی اېمس، بیراق تۉلیق بۉلیب، سوادلی کاتب ارقه‌لی جدا گۉزه‌ل و دقت بیلن، اۉقیله‌یدگن یۉسینده یازیلگن. قۉلیازمه هجری قمری 1339-ییلی کۉچیریلگن. قۉلیازمه اداغیده شونداق یازیلگن:
“والله الموفق بالمعین کَتَبهُ العبد للخناج الی رحمةِ الملک الغنی درویش کمینه فقیر حقیر میرزا تورسون ولد میرزا اکرم بخاری فی پانزدهم شهر شعبان المعظم 1339.”
– بېتلرده باش سطرده عربچه سۉزلر، اونینگ آستیده هر بیر عربچه سۉزنینگ تگیده فارسچه معناسی بیر سطرده یازیلگن. کېین فارسچه آستیده (اوچینچی سطرده) هر بیر سۉزنینگ تورکچه معناسی و شو یۉسینده تورکچه سۉزلر آستیده بیر سطرده مغولچه معنالری یازیلگن. بو بیلن تۉرت ته ایری سطرده آستمه-آست عربچه، فارسچه، تورکچه و مغولچه سۉزلر جایلشتیریلگن.
– قۉلیازمه ده تورکچه گه اورغو بېریلیب، بشقه تیللردن فرقلی اۉله‌راق قیزیل بۉیاق بیلن یازیلگن.
– دکتور نوری یوجی نینگ فکریچه اثر تیلی، قره خانی شیوه‌سی تأثیریده فقط اۉغوز، قپچاق و بشقه تورکی شیوه‌لردن آلینگن گرامر و لغت عنصرلری نینگ اویغون بیر شکلی بۉلگن خوارزم تورکچه‌سی دیر. (نوری یوجی نشری، مقدمه، 7-بېت).
– محمود زمخشری نینگ قیسقه کیریش سۉزی عربچه، فارسچه و تورکچه ده یازیلگن. مغولچه‌سی یۉق.
– برچه عربچه سۉزلرگه بشقه اوچ تیلده معادل بېریلمه‌گن. اۉزگه اوچ تیلده عیناً قۉللنه‌دیگن عربچه سۉزلر فارسچه‌ده “معروف” و تورکچه و مغولچه ده هم بۉلگنده “م” حرفی (شرطلی بېلگی) بیلن کۉرسه‌تیلگن. اۉرنک اوچون: “عادت”، “استاد”، “سلطان”، “حق”، “عامل” کبی کۉپ عربچه سۉزلر فارسچه، تورکچه و حتی مغولچه ده ایشله تیلگن “معروف” سۉزلر کبی. اولر اوچون یا معادل تاپیلمه‌گن و یا هم شو سۉزلرنینگ قۉللنیشی “معروف” دیر.
کۉپ موردلرده بیر سۉز فارسچه‌ده معروف بۉلیب، بیراق تورکچه و مغولچه‌ده معادلی بۉلسه، معادلی یازیلگن:
فصل (عربچه)، معروف (فارسچه)، ارالیق (تورکچه)، جالبار (مغولچه)
یا بو اۉرنک:
شعر(عربچه)، معروف(فارسچه)، قۉشوق(تورکچه)، تویوق(مغولچه)
و یا:
مَلِک(عربچه) معروف(فارسچه) بېگ(تورکچه) نۉیان(مغولچه)
– عربچه سۉزلرنینگ کۉپلیک(جمع) حالتی بشقه تیللرده معادلی یازیلمه‌ی، فقط کۉپلیک(جمع)نی بیلدیرووچی “ج” حرفی قۉییلگن.
– “مقدمةالادب” ده سۉزلر اېسکی “د”لی و کېینگی “ی”لی شکللرنینگ ایکیسی اوچره‌یدی:
قدغو ← قیغو ؛ اداق ← ایاق
ادریل ← ایریل؛ قۉد ← قۉی و بشقه‌لر.
– “مقدمةالادب”ده اۉغوز تورکچه سیگه خاص سۉز باشیده‌گی “ت” تاووشی “د” گه المشیلیشی هم کۉپ اوچره‌یدی. بو برچه متنده بیرخیل اېمس. “ت” شکلی هم کۉپ. بو درواقع خوارزم شیوه سیده‌گی اۉشه زمانده‌گی اۉزگریش آقیمی نی بیلدیره‌دی:
تاغ ← داغ ؛ تۉرت ← دۉرد
تیش ← دیش ؛ تېر ← دېر
– اثرده اېسکی و اۉرته تورکچه‌ده بۉلمه‌گن بیرقنچه سۉزلر اوچره‌یدی. اولردن ایریملری: اپلک (aplak)/ خۉراز؛ اېمېل (emel)/ میل اېتمک؛ کېیگیری(keygir(e))/ اۉتنمک؛ سنغی(sanngi)/ ششمک؛ تیش سیزغو (tish sizg`u)/ مسواک یا بُرس؛ اوروک(uruk)/ عبرت؛ یویونغ(yuyung)/ هلاک، فلاکت؛… (مقدمةالادب، نوری یوجی نشری، مقدمه سی)
– اثرده حاضر بیز اونوتگن یا فارسچه قۉشیمچه‌لر بیلن یسب یورگن “چی” قۉشیمچه‌سی بیلن یسلگن کۉپگینه عجایب سۉزلر هم بار؛ اۉرنکلر: پوستینچی/ پوستیندوز؛ کیرپیچ چی/ خشتمال یا غیشت زن؛ کاغذچی/ کاغذساز، کاغذگر؛ یاغچی/ روغنگر؛ چاغیرچی/ شرابدار؛ ایسیق چی/ حمامی؛ انبارچی/ انباردار یا انباربان؛ باغچی/ باغبان؛…
– “لوق، لیق، لوغ” قۉشیمچه‌لر بیلن یسلگن سۉزلر، حاضرگی تیلیمیزده اۉرنینی فارسچه سۉزلر یا قۉشیمچه لری اېگلله‌گن و اېگلله‌ماقده: اۉتونلوق/ اۉتین خانه؛ سامانلیق/ سامانخانه؛ چراغلیق/ چراغدان؛ سورمه لیق/ سورمه دان/ سورمه‌تو(مغولچه)؛ وسمه‌لیق/ وسمه‌دان/ وسمه‌تو(مغولچه)؛ توزلوغ/ توزدان یا نمکدان؛ قلملیق/ قلمدان؛ ….
– عباره لر اۉرنکی:
طلعت الشمس ← برآمد آفتاب ← توغدی کون
و هوالمنظر ← و این چهره ← بو چیرای
برََعَت الشمس ← برآمد آفتاب ← چیقتی کون و بشقه‌لر.
شونداق قیلیب، جاپانلیک تورکولوگلر تیلیمیزنینگ جدا مهم اېسکی سۉزلیکلریدن بۉلمیش “مقدمةالادب” نینگ چیرایلی فکسیمیل نشرینی بیلیم اهلی‌گه ساوغه قیلیب، برچه‌میزنی ممنون قیلدیلر. جاپانلیک عالملر همده “جاپان بیلیملر رواجلنتیریش انجمنی” و اۉزبېکستان نینگ “علیشیرنوایی ادبیات موزیمی” اداره لریگه صمیمی تشکر و منتدارلیک بیلدیریب، اېزگو علمی و مدنی ایشلریگه موفقیتلر ایسته‌یمیز.
* بولاقلر و اېسلتمه‌لر:
1. یارقین، محمدحلیم و یارقین، شفیقه، در بارۀ زبان، خط و فرهنگنویسی تورکی(اوزبیکی)، نشر انجمن فرهنگی آیدین افغانستان، کابل: 1385، ص 53-54.
2. ملله‌یف، نتن، اۉزبېک ادبیاتی تاریخی، برهان الدین نامق ترجمه‌سی، بیرینچی چاپ، پشاور(پاکستان): 1379، 1073 بېت. بو اثرنینگ اوچینچی جلدی، تعلیقات بۉلیمیده “مقدمةالادب” حقیده کېنگراق معلومات اوچون قره‌نگ: 979-983 بېتلر).
3. هئیت، داکتر جواد، سیری در تاریخ زبان و لهجه های تورکی، نشر پیکان، تهران: 1380، صفحات 80 و 86.
زمخشری، جارالله محمود، مقدمةالادب، نشرگه تیارلاوچی دکتور نوری یوجی، انقره: 1988، کیریش سۉزی، 5-بېت.
4. عبدالرحمانوف، غ و شکوروف، ش.، اۉزبېک تیلی تاریخی گرمتیکه‌سی، “اۉقیتووچی” نشریاتی، تاشکېنت: 1973، 8-ب.
5. ارشادی فرد، فرهنگ واژه گان تورکی در زبان و. ادبیات فارسی، انتشارات باغ اندیشه، اردبیل (ایران): 1379، مقدمه-ص6.
6. مقدمةالادب، جاپان نشری، کیریش سۉزی، 1-2 بېتلر.
7. در بارۀ زبان، خط و فرهنگنویسی تورکی، 54-ب (متن و پاورقی).
8. مقدمةالادب، نوری یوجی نشری، کیریش سۉزی، 25-ب.
9. اۉشه اثر، 25 ب.
10. م. کریمی، مقالۀ “مقدمةالادب در حال انتشار و چاپ، سایت انترنیتی “قیزیل قلم”(www.qizil qelem).
11. مقدمةالادب، با مقدمه دکتور مهدی محقق، نشر دانشگاه تهران، تهران: 1386، مقدمه، ص یازده.
12. م. کریمی، مقاله، قیزیل قلم.
13. مقدمةالادب، نشرگه تیارلاوچی دکتور نوری یوجی، کیریش سۉزی.
14. م. کریمی، مقدمةالادب…، مقاله، سایت قیزیل قلم.
15. اۉشه مقاله.
16. مقدمةالادب، جاپان نشری، مقدمه.
17. مقدمةالادب، چاپ دانشگاه تهران: 1386، مقدمه.
18. اۉشه اثر، مقدمه ص11.
19. کۉپراق معلومات اوچون قره‌نگ: م. کریمی مقاله‌سی.
محمدحلیم یارقین
اوستا، سویدن: جون آیی 2016
