“تیلگه اختیارسیز، اېلگه اعتبارسیز“
(میر علیشیر نوایی)
استاد محمدحلیم یارقین ودوکتور شفیقه یارقین تمانلریدن یازیلگن علمی مطلب
اۉزبېک، اوزبیک، اوزبک، اُزبک، ….؟
عزیز و حرمتلی تیلداشلر،
کۉپ پیتلردن بېری “اۉزبېک، اوزبیک، اوزبک، اُزبک،…” سۉزلری حقیده اچینرلی تارتیشوولر و بحثلر بۉلیب کېلماقده. بیر آز مدت آتیشمه‌لر تۉخته‌تیلسه (آتش بس بۉلسه)-ده!، کېینراق تغین باشلنه‌دی! موضوع حقده کومنتلر و قیسقه ایضاحلر، اچیق-چوچوک سۉزلردن آلیب، تورلی میده یا ییریک مقاله‌لرگچه یېتیب بارگن.
تۉغریدن-تۉغری سۉراقلر بېریلگنده، جواب یا ایضاح بېرماق اوچون کمینه هم بو “مشمه‌شه”لرگه قۉشیلگن کېزلر بۉلیب، کېره‌کلی جواب و ایضاح یازگن اېدیم. لېکن بو موضوع نینگ چۉغی، “بلوط چۉغی” کبی دواملی اېکن-چاغی. نېگه دېگنده، هر بیر مدتدن سۉنگ، قیته پوفله‌نیب، تازه‌له‌نیب فیسبوک صحیفه‌لرینی ایسیتیب، کیشیلرنینگ قانلرینی هم قَینه‌تیب ییباره‌دی!
بوکونلر “اۉزبېک” چۉغی ینه تازه لنگنلیگی اوچون، موضوع حقده علمی و مستند فاکتلرنی ینه یازماقچی بۉلدیم.
سببی، خلقیمیزنینگ شونچه مهم و حیاتی چیگل قیین‌چیلیکلر و بیچاره‌لیکلری قالیب، “اۉزبېک” سۉزی حقیده هه دېب بۉلمه غور بحثلر بیلن یاش و قری اۉزلرینی آواره قیلیب یاتگنلری دیر.
قوییده “اۉزبېک” سۉزی نینگ اېنگ قدیمگی گرامری توزیلیشی و تاریخ آقیمیده اۉزگریشلری قیسقه چه آچیقلنه دی. کېین او یاغی تیلداشلریمیزگه تېگیشلی. ینه شو “بدیهی” نرسه نی سوروب-سۉروشتیریب، یوره دیلر می یا تېنگری انصاف و هوشیارلیک بېریب، بو اۉرینسیز بحثلر و جدللرنی توگه تیب، اۉرنیگه حاضرگی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اینیقسه تیلیمیزنینگ اینچلی وضعیتنی توزه تیش اوچون کوچلرینی صرفله یدیلرمی؟
کۉپ جنجاللر و هیاهولرگه سبب بۉلیب کېلگن و کېله یاتگن “اۉزبېک” سۉزی ایکی مستقل معنالی “اۉز” و “بېک” سۉزدن ترکیب تاپگن. “اۉزبېک” سۉزیده‌گی “بېک/بېگ” سۉزی، باشیده قدیم تورکچه ده “بَگ” (bäg) شکلیده تاپیلگن یا بۉلگن! (معناسی شهر یا ولایت حکمرانی)
کېین کۉپ زمانلر اۉتیب، استه-سېکین “ä” اونلیسی ( “e”رسمی اۉزبېک یازوویمیزده “ې”) اونلی سیگه المه‌شیب “بېگ” (beg) بۉلگن. یعنی اصل سۉز اېنگ قدیم تورکچه ده تاپیلگن پیتده “بَگ” تلفظ قیلینگن، نې “بېگ”. شو بیلن بیرینچی “اۉزبگ” سۉزی “اۉزبېگ” تلفظ قیلینه باشلنگن.
کېین، خدا بیله‌دی قنچه ییللر دوامیده استه-سېکین فونتیک اۉزگریش یوز بېریب، حاضرگی اۉزبېک تیلیده (“g”/گ) اونداشی (“k”/ک) اونداشی گه المه‌شیب، “بېگ” سۉزی “بېک” بۉلگن. یعنی: بېگ> بېک (beg< bek) (
(قره‌نگ: اۉزبېک تیلی نینگ اېتیمولوگیک لغتی، شوکت رحمت الله یف، “اونیورسیتیت” نشریاتی، تاشکېنت: 2000- ییل، 43-بېت)
حاضر اۉزبېکستانده برچه خلق “اۉزبېک ادبی تیلی”ده سواددلی بۉلگنلر. شونینگ اوچون، اولر اېنگ سۉنگگی اۉزگرگن شکلی بۉلمیش “اۉزبېک” (o`zbek) ادبی شکلینی تلفظ قیله‌دیلر و یازه‌دیلر.
بیراق افغانستانده- چی؟
افغانستانده، فایز (فیصدی)گه کیرالمه‌یدیگن جدا سناقلی اۉزبېک ضیالی لریمیز “اۉزبېک ادبی تیلی”نی بیلسه‌لرده، قالگن بوتون خلق و سوادلیلری “آنه ادبی تیل”ده افسوس که سوادسیز دیرلر! شونینگ اوچون، افغانستان اۉزبېکلری تیلیده “اۉزبېک” سۉزی نینگ حاضرگی ادبی شکلی اېمس، اۉشه اېنگ اېسکی و قدیمگی زماندن بوگونگی نسلگه، تیلدن-تیلگه اۉتیب یېتیب کېلگن شکلی “اۉزبگ/اۉزبک” (o`zbag < o`zbak) شکلی سقله‌نیب قالگن!
تېکشیروولرگه باقه، افغانستانده بوتون اۉزبېکلر بو سۉزنی “اۉزبَک (o`zbak) ؛ “اۉزبیی” (o`zbei)؛ “اۉزبه‌ی” (o`zbay) تلفظ قیله‌دیلر! بونینگ اساسی و علمی سببی و ایلدیزی یوقاریده ایسلب اۉتیلگن، اوزاق اۉتمیشلردن بیزنینگ زمانیمیزگچه یېتیب کېلگن انه شو مسأله گه باغلیق دیر. بو چیندن هم بار حقیقت و فاکت. ایشانمه‌گنلر، هیچ بۉلمسه یشب تورگن اۉز شهر، محله و یخشیراغی قیشلاقلیک اۉزبېکلردن تېکشیریب کۉریشلری ممکن.
قوروق احساساتگه بېریلگن ایریم تیلداشلریمیز مسأله‌نینگ توب علمی-تاریخی سببی‌نی بیلمسدن توریب، “اوزبَک دېمنگ، اۉزبېک دېنگ!”، دېب بېرگن بویروقلری قوروق گپ! بو “بویروق”(فرمان) نی اۉزبېک ادبی تیلی یازوولریده رعایت قیلینشی ممکن و اۉزبېکلر اوچون شرط، البته و امکانی هم بار. بیراق، بوتون عامه خلق و حتی اۉقیمیشلی‌لرنینگ سۉزلشوو تیلینی اوشبو “بویروق” بیلن قنداق قیلیب اۉزگرتیش ممکن؟!
“بویروق”نینگ اېنگ یمان و کولگیلی تمانی شو که “اۉزبَک” دېیلگنده، بوتون اۉزبېک خلقی تحقیر بۉلرمیش، گویا!!! حال بو که برچه اۉزبېکلرنینگ اۉزلری، عادیلریدن توتیب متشخص و یوقاری منصبلیلریگچه “اۉزبک” تلفظ قیله دیلر! بونگه کۉره، اۉزلری، اۉزلرینی “تحقیر” قیلیب یورگن اېکنلر-ده!!
استاد آلتای نینگ اۉرینلی قیسقه کنایی یازووی خودّی شو نرسه گه ایما دیر. شونگه کۉره، استاد آلتای نینگ یازیشیچه، اگر “اۉزبک” تلفظ قیله‌دیگن کیشیلرگه جریمه قۉییلسه، اېنگ کۉپ جریمه بۉله‌دیگنلر، اۉزبېکلرنینگ اۉزلری بۉله دی!!!
بو وضعیتیمیز اوچون دانا خلقیمیزنینگ “اول اۉزینگگه باق، کېین نغاره قاق!” دېگن مقاللری ماس توشمس میکین؟!
نتیجه:
اوشبو مسأله بۉییچه قوییده گی نېچه نرسه‌نی نظرده و عملده توتیب، بو بیهوده و اۉرینسیز بحث و جدللرنی توگتسک، مېنیمچه یخشی بۉلردی:
1. برچه اۉزبېکلر اۉز اۉزبېکچه یازوولریده بو سۉزنینگ ادبی شکلی بۉلمیش “اۉزبېک” (o`zbek) نی قۉللب، امکان قدر سۉزلشوولریده هم قۉللشلری کېره‌ک؛
2. برچه عامه اۉزبېک خلقی ایشله‌تیب تورگن “اۉزبیی”؛ “اۉزبک” و “اۉزبگ” شکللرینی قۉللـه‌ی بېرسینلر و بېره‌دیلر هم. بونی “اۉزبېک” توزه‌تیشگه حاضرچه هیچ بیر کوچ یېتمه‌یدی هم و امکانی و کېره‌گی هم یۉق. (بو آغزه‌کی تیل‌نینگ اۉزیگه خاص اېرکنلیگی دیر) فقط اۉزبېک اولوسی “اۉزبېک ادبی تیل”ده سوادلی بۉلگنده‌گینه، کیشیلرنینگ “بویروغی سیز” اۉزی توزه‌له‌دی!
دېمک، بونگه اۉخشش قوروق هیاهولردن کۉره، اۉزبېک ادبی تیلده اۉزبېکلرنی “سوادلی” قیلیش اوچون ریجه‌لر توزیب، عملی قیلیش کېره‌ک!
3. اۉزبېکچه‌دن بشقه هر بیر تیل‌نینگ اۉزیگه یره‌شه و استعمالده بۉلگن املا قاعده‌سی بار. اولر “اۉزبېک”، “تورک” یا بشقه هر بیر یات سۉزنی اۉز املالری اساسیده یازیشده حقلی دیرلر. عربلر “پاکستان، گواتیمالا و چین” نی “باکستان، غواتیمالا و جین”؛ سویدیلر “آلمان” نی “تیسکلند”، ایریملر “جرمنی”، ینه بیرلری “دوچلند” یازه دیلر! چینیلر قدیمدن اۉز تیل و املا قاعده لری اساسیده برچه یات سۉزلرنی اصلیدن اۉزگچه یازه دیلر. ایران تورک و فارسلری “تورک” سۉزینی املا قاعده لریگه کۉره “تُرک”، “اۉزبېک” نی “اُزبک”، “آتابېک” نی “اتابک” یازه دیلر! شونگه کۉره، “فرهنگ اۉزبېکی به فارسی” سۉزلیگیمیزنی ایرانده اولر اۉز املا قاعده لریگه کۉره “فرهنگ ازبکی به فارسی” یازگنلر. اۉزبېکستانده هم ادبی تیلده و هم خلق تیلیده افغانستان پایتختی “کابل” (Kobul)نی “قابل” (Qobul)تلفظ قیله دیلر و حتی یازه دیلر!
سیز “افغانستان”نی اۉزتیلینگیزده “اوغانستان” یا “مثلاً” نی “مثلن/ مسلن” شکلیده زور بېریب یازماقده سیز-کو!….
هرحالده، اگر اۉزبېک بۉلمه‌گن هر بیر کیشی اۉزبېک تیلیده بیر مقاله یا اثر یازسه، بیزنینگ املا قاعده میزنی رعایت قیلیب، “اۉزبېک” یازیشی شرط، البته. خودّی بیز فارسی دری یازگنیمیزده اولرنینگ املا قاعده‌سیگه ماس یازیشیمیز کېره‌ک، نې اۉزبېک املاسی قاعده‌سیگه.
4. شو حاضر ضیالیلریمیز “اۉزبېک” سۉزینی نېچه خیل یازیب تورگنلریدن خبرینگیز بارمی؟
اشدی و عادی ادعالی ضیالیلریمیز “اۉزبېک چیلیک” قیلیب، نېچه خیل یازوو ایشله‌تیب، بو سۉزنی “اۉزبېک” (o`zbek)؛ “اوزبیک” (uzbik) و “اؤزبیک” (o`zbik) و ادبی تیلنی بیلمه گنلر آغزه‌کی تیلده‌گی “اوزبِک”، “اُزبِک” کبی خیللرده یازماقده لر!!
مسأله‌گه علمی باقیمدن قره‌لگنده، بو سۉزلرده‌گی “واو”لر و “یا”لر تلفظی هیچقان بیردېک اېمس!!
یاتلرنینگ املا قاعده‌سی اوچون جنجال و بیهوده بحثلر کۉترگندن کۉره، مېنیمچه شونچه وقت، شونچه کوچ، شونچه جۉشقین تویغولر و شونچه بیلیمدانلیکلریمیزنی نېگه بو “یازوو”یمیز چلکشلیکلرینی یېچیش و برطرف قیلیش، ادبی تیلیمیزنینگ تېکیس و سیلیق رواجله‌نیشی اوچون صرفله‌مه‌یلیک؟
خودی تنظیم لرنینگ ایری-ایری بیراق کۉته‌ریب یورتنی بوزگنلریدېک، بیزنینگ تیلیمیز “داعیه‌چیلری” نینگ “یازوو”ده بلند کۉترگن رنگمه-رنگ بیراقلری هم خلقیمیز آنگلرینی چلغیتیب، تیلیمیز املا و انشاء‌سینی بوزیب، دبدله‌سینی چیقارماقده‌لر-کو!
بو خیلمه-خیللیک‌نی همت قیلیب، بیرلشتیریش کېره‌ک. دقت قیلینگ: بو ایش بۉلمه‌گونچه، “املا بیرلیگی” و “املا قاعده‌سی” دېگن سۉزلر، هم نظری و هم عملی تمانلری مبهم، قرانغو و سۉزلشگه هم اۉرین یۉق!
– مکنتبلرده‌گی اۉزبېک تیلی اۉقیتیلیشی قه‌ی احوالده؟
– اۉزبېک تیلینی عالی بیلیم یورتلرده اۉقیب توگتگن ییگیت-قیزلریمیزنینگ قنچه‌سی مکتبلرده اۉز رشته‌لریگه مقرر قیلینگن؟
– تورلی نهادلر، اویوشمه‌لر و انجمنلر بۉلمه‌غور مناسبتلر اوچون پول، یاغ، اۉن، … لرنی ساووریب، او تمانده “انه تیلیمیز”، “ادبیاتیمیز” و مدنیتیمیز رواجی اوچون نېچه اۉقوو، مشق، نقد، تحقیق ییغینلری یا کۉرگزمه‌لر یاش شاعر، یازووچی، صنعتچی و مکتبلر اۉقیتووچیلری اوچون کابل و ولایتلرده دایر قیلینگن؟
– شونچه پوللر ساوریلگنده، بیر نېچه تامچیسی هم اۉزبېک تیلیده کتاب چاپ قیلیش اوچون اجره تیلگنده اېدی، بوگون کتاب ساتووچیلر دکانلری اۉزبېکچه کتابلردن تۉله بۉلردی و ییگیتلریمیز دکانمه-دکان و آدم مه-آدم کتاب اخته‌ریب آواره بۉلمسدیلر!
–10-15 ییل دوامیده، دولتده یوقاری درجه‌لی صلاحیتلی کیشیلریمیز بۉله توریب، تیلیمیز اوچون نېگه رسمی بیتیملر و یېترلی بورسیه‌لرنی(تېگیشلی دولتلر بیلن) حالیگچه قیلالمه‌ی توریبمیز؟! عالی تحصیلات وزیرلیگی، معارف وزیرلیگی، شو وزیرلیکلرگه تېگیشلی معینیتلر، ملی شورا رئیس لیگی و نهایت جمهور رئیسلیک نینگ معاونیتیگچه اۉزبېک آتیدن اېگه بۉلدیک. نېگه بو بیچاره تیل و کدرلری نینگ حالی مونچه زار و اینچلی؟….
– بو حقده سۉزلر و دردلر کۉپ. نیمه بۉلگنده هم، بو مهم حیاتی مسأله‌لرنی تۉغری توشونیش کېره‌ک. بیز بار مادی، سیاسی و معنوی کوچ و امکانیتلریمیزنی تیلیمیز و مدنیتیمیز رواجی همده کدرلریمیزنی یېتیشتیریش اوچون معقول و اونوملی صرفله‌ماغیمیز کېره‌ک. (اداغ)
ک،اُزبک، …” سۉزلری حقیده اچینرلی تارتیشوولر و بحثلر بۉلیب کېلماقده. بیر آز مدت آتیشمه‌لر تۉخته‌تیلسه (آتش بس بۉلسه)-ده!، کېینراق تغین باشلنه‌دی! موضوع حقده کومنتلر و قیسقه ایضاحلر، اچیق-چوچوک سۉزلردن آلیب، تورلی میده یا ییریک مقاله‌لرگچه یېتیب بارگن.
تۉغریدن-تۉغری سۉراقلر بېریلگنده، ج
