ففتانینگ علمی و فرهنگی مصلحتچیسی:
اکادمیسین عبد الحکیم شرعی جوزجانی
افغانستان تورکلری نینگ بیرلیگی تاریخی ضرورت
(بروکسل شهریده بولیب اوتگن «ففتا»، اوچنچی قورولتایی نینگ افتتاحیه سوزی)
افغانستان تورکلری مدنی فدراسیونی – (ففتا) نینگ دوری – نوبتچی رئیسی محترم انجنیر نجم الدین محمودی و رهبریت اعضالری، اوزاق – یقیندن تشریف بویورگن حرمتلی مهمانلر، خانملر و جنابلر، برچه قورولتای محترم قتنشچیلری!
اجازتینگیز بیلن ففتانینگ اوچنچی قورولتایی ایشینی باشلیمیز.
قورولتای بیرتاریخی حادثه صفتیده اونلب عصر اوتمیشگه ایگه بولیب، هر دایم تورکلرنینگ سیاسی، اجتماعی معمالرینی ییچیش اوچون اگر تعبیر جایز بولسه (بیردموکراتیک واسطه )صفتیده خدمت قیلیب کیلگن. مثال طرزیده صاحبقران امیر تیمور 1370 یا 1373 ییلی بلخ شهریده، بیکلر، تورکی قبیله لر باشلیقلری و یاشی اولوغلری اشتراکیده اوتکزیلگن قورولتایده تورکستان و خراسان خاقانی صفتیده تعیینلنگن ایدی. ففتانینگ اوچنچی قورولتایی هم اوشه عنعنه نینگ دوامیدر.
ففتا گه اساس سالگن بیرینچی ییغیلیش اشتراکچیلری آغیر قیینچیلیک لرگه قره مسدن تورکی خلقلرنینگ فرهنگی -رواجله نیشی گه قرشی اغوا ترقتوچیلر سفسطه لرینی پوچگه چقریش بیلن موندن 10 ییل آلدین اولکه مقیاسیده بیرینچی بولیب بو تاریخی عنعنه نی تیکله دی و یرینچی ییغیلیشنی قورولتای دیب اته دی.
شونینگدیک اونوتیش و یوقاتیلیشگه محکوم ایتیلگن «تورکستان» و«تورک» سوزلری بیراغینی کمال جسارت بیلن کوتریب افغانستان تورکلری مدنی فدراسیونی” )ففتا»( گه اساس سالدی.
“ففتا”، اوزی نینگ مرامنامه سیده تاکید لنگنی دیک مدنی میراثیمیزنی اسرب اَوَیلش، عین حالده هرقنداق عرقچیلیک و تبعیض گه قرشی کوره شیش کبی عالی انسانی مقصدلرگه ایریشیش یولیده، تینیمسیز فعالیت آلیب بارماقده.
ففتا سایتی، فدراسیون نینگ کوزگوسی صفتیده اونینگ ملی، معنوی وسیاسی غایه لرینی ترقتیب، اوقوچیلرنینگ سیاسی آنگی ومعنوی سویه سینی آشیریش یولیده دقتگه لایق فعالیت آلیب بارماقده.
«ففتا» نینگ تمل تاشینی قوییشده بیر قتارعالم، ادیب، شاعر و ضیالیلریمیز حصه قوشگن ایدیلر. جمله دن اتاقلی عالم پروفیسور عنایة الله شهرانی نینگ اورنی کتته اهمیت گه ایگه ایدی. بو اورینده ییتوک عالم رحمتلی پروفیسور قیام الدین راعی و مرحوم جنرال عبدالغفور فاریابی نینگ خاطره لرینی ایسله تیش ضرور دیب بیله من .
ففتانینگ ایککنچی قورولتایی مالمو شهریده موفقیت بیلن اوتکزیلیب دوری رهبرلیک تجربه سینی عملده تطبیق ایتیشنی باشله دی و اوچنچی قورولتای نی اوتکزیش اوچون شرایط یره تیب بیردی.
ففتا اون ییللیک فعالیتی جریانیده کتته یوتوقلرگه ایریشدی، افغانستان و چیت مملکتلرده اوز نفوذ ساحه سینی کینگیتیریب، کینگ قمراولی بیر مدنی تشکیلات صفتیده اوزینی تثبیت قیلدی. بوساحه ده ففتا رهبریتی نینگ تشبثلری هم عملی و هم نظری جهتدن تحسین گه سزاواردر.
اگر ففتانینگ ایریم کمچیلیکلرینی کوزدن کیچیره دیگن بولسک، ایتیش کیرک که افغانستان و چیت مملکتلرده ففتانینگ ایریم بولیملری اعضالری کوپراق خوجه کورسینگه ایش آلیب باریب، برچه بار امکانیتلردن فایده لنیشگه اورینمیدیلر. فقط بعضا ملی و مذهبی مراسملرنی کوتیب آلیش بیلن کفایه لنیب، ففتانینگ ملی و سیاسی غایه لرینی تبلیغ ایتیب، علاقمندلرنی جلب ایتیش و بشقه مدنی تشکیلاتلر بیلن یقینله شیب، ففتا مخلصلرینی کوپیتیریش یولیده فعالیت آلیب بارمیدیلر و حق العضویتلرنی وقتیده توله میدیلر.
ایندی بو ییغیلیش حقیده گپیرماقچی بولسک، ایتیش کیرک که ففتانینگ اوچنچی قورولتایی، خلق ارا مقیاسده گلوبالیزاسیون شدت بیلن اوسیب باره یاتگن بیرزمانده، ینگی دور طلبلریدن کیلیب چیققن سوراقلرگه جواب تاپیش، ففتا فعالیتلرینی زمان ایستکلری بیلن اویغونلشتیریش وملی ارمانلرگه ایریشیش اوچون فغانستان تورکلریگه واقعلیککه اساسلنگن بیر یول قیدیریش مقصدیده تشکیل تاپگن.
اوتمیش سیز کیله جک یوقدور دیگنلر. تاریخ، هر بیر ملت اوتمیشی نینگ کوزگوسیدر. بیز هم اوز کیملیگیمیزنی، آته بابالریمیز جهان فن و مدنیتیگه قنچه حصه قوشگنلیگینی، شونینگدیک بیزلرده بو گونگی عالم شمول ترقیات بیلن هماهنگ بولیب یوریش اوچون قندی استعداد بارلیگینی شو کوزگوگه باقیب بیلیب آلیشیمیز ممکن.
شبهه سیز جهان تورکلری، جمله دن بیز افغانستان تورکلری دنیانینگ اینگ متمدن و اوزیدن چیکسیز مادی و معنوی یادگارلیکلر قالدیرگن بویوک خلقلریدن بیریمیز.
میلاددن آلدینگی دورلرده اینگ قدیمی تورکلر باشلیقلری- تومان واونینگ اوغلی مِته رهبرلیگیده باشلنیب 300 ییلگه چه دوام ایتگن بویوک هونلر امپراتورلیگی و اونینگ دوامچیلری بولمیش گوی تورکلر – کوک تورکلر و اویغورلر خاقانلیکلری، تورکستان و افغانستان حدودیده تگین شاهیلر، غزنویلر، قاره خانیلر، سلجوقیلر، خوارزمشاهلر، تیموریلر بیلن بابریلر، و همه سی بولیب عثمانیلر دولتی بیلن 16 ته بویوک تورکی دولت تشکیل تاپیشی، پارلاق اوتمیشیمیزنینگ اثباتی صفتیده، هر قنداق فخر و مباهاتگه ارزیدی.
تورکلر، اسلامدن آلدین واوندن کیینگی دورلرده 2000 ییلدن آرتیق مدت حکمرانلیک قیلیب کیلگنلر. لیکن افسوس که 19 عصرگه کلیب روس و انگلیس مستملکه چیلیگی کوچیگنی سببلی 1860 ییلی تزار روسیه سی غربی تورکستاننی باسیب آلدی، تقریبا شو زمانده بویوک بریتانیه دولتی 300 ییللیک بابریلر دولتی گه خاتمه بیریب، هندوستان اولکه سینی اوز مستعمره سیگه ایلنتبیردی و 20 عصر باشلریده غرب اتفاقچیلری عثمانیلرامپیریه سینی پرچه لب، تورکیه دولتینی حاضرگی چیگره سی بیلن چیکلب قویدی.
ایتیلگن پارلاق اوتمیش بیلن هر قنچه هم فخرلنسک ارزیدی، لیکن اگر بو اوتمیشنی کوز- کوز قیلیب ایدآل لشتیرسک و او بیلن مغرور لنیب اوزلیگیمیزنی اونوتسک، ینگی زمان هر بیر خلق و ملت آلدیگه کونده لنگ قویگن طلبلرنی ایسدن چیقریب اوزیمیزنی مقتشلر بیلن عمر اوتکزسک، بیلیب قوییلک که بو، خیال چوققی سیگه اولتیریب رجزخوانلیک قیلیشدن بشقه نرسه ایمس و هیچ بیر دردیمیزنی دوا قیلمیدی.
بیز تاریخیمیزنی انتقادی اسلوبده کوزدن کیچیریب، قوییده گی سواللرگه جواب تاپگن حالده، اوتمیشدن اورگنیشیمیز و عبرت آلیشیمیزکیرک:
1 – اجدادلریمیز ییریک دولتلر قوریب چیکسیز منطقه خلقلرینی بیرلشتیرگن حالده بویوک مدنیتلر یرتگنلیکلری نینگ اساسی عامللری نیمه لردن عبارت ایدی؟
2- اولر آلیب بارگن پیشیق سیاست قنداق ماهیتگه ایگه بولیب، قیسی مقصد گه قره تیلگن ایدی؟
3- اوشه بویوک دولتلرنینگ انقراضگه یوز توتیشیگه قیسی بیر ایچکی و تشقی عامللر سبب بولگن ایدی؟
تاریخ بیزلرگه اثباتلب بیره دی که میلاددن آلدین قدیمگی تورکی قبیله لر عصرلر دوامیده آغیر دملرنی باشدن کیچیریب، حیات نینگ اچچیق – چوچوک تجربه لرینی تاتیب کوردیلر. اولر یوزلب مرتبه بولینیب، یوزلب مرتبه بیرلشگندن کیین شو توختمگه کیلدیشدی که بیرلیک یعنی اتحاد و اتفاق، انسان جماعه سینینگ کوچ و قدرت رمزی صفتیده اولرنی غلبه لر ساری باشلب، ترقیات یولینی آچیب بیررایکن. شونینگ اوچون برچه تورکلردن قالگن تاش بیتیکلر، یازمه یادگارلیکلرده «تورک بودون» یعنی تورک خلقی اتحاد و اتفاققه دعوت قیلینگن.
مثال صورتده تورکی تیل نینگ اینگ قدیمی بیتیک تاشی یعنی «اورخون آبده لری»دن بیریده ایلتریش خاقان قنداق قیلیب اوز آنه سی اییل بیلگه خاقان بیلن بیرگه تورک اولوسینی بیرلشتیریب چین و باشقه دشمنلر بیلن اوروشدی و خلقنی اسارتدن قوتقزدی، دیگن سوزنی اوقییمیز. مذکور تجربه لردن قوییده گی حکمتلی سوزکیلیب چیققن ایدی: بیرلشگن یوتر، اَیریلگن یِتر.
شونینگدیک تورکی قرالیچه (ملکه) – توماریس خاتین برچه ساک و مسساگیت قبیله لرینی بیرلشتیریب، ایران شهنشاسی «کوروش کبیر؟» یولینی توسیب، تجاوز اوچون کیلگن اردوسینی تار مار قیلگندن سونگ، اوزینی اولدیریب کیسیلگن باشینی قاندن توله بیر ایدیشگه سالیب اونگه قره ته : «ایندی تویگونینگچه قان ایچکین» دیگن ایدی.
ایکنچیدن تورک دولتلری نینگ موفقیتی و اولرحاکمیتی دوامی نینگ مهم عامللریدن بیری، اوز ارا بیرلیکدن کیین، اولر عملگه آشیریب کیلگن بغری کینگلیک که اساسلنگن سیاست ایدی. تورکی دولتلر اوز بودونی نینگ بیرلیگینی سقلگن حالده، اولرنینگ حدودیده یشه یاتگن برچه قوم و قبیله لرنینگ تیلی، کلتوری و برچه عرف عادتلریگه حرمت کوزی بیلن باقیب، دینی عبادت و مراسملرینی بجریش اوچون هیچ قچان هیچ قندی توسیققه یول قویمگنلر. مثال صورتده غزنویلر، تیموریلر و بابریلر، شونیگدیک عثمانیلر فارس – دری تیلینی کینگ کولمده رواجلنتیریب کوکلرگه کوتردیلر. ایرانلیک ادبیاتشناس دوکتور ذبیح الله صفا «ایرانده ادبیات تاریخی» کتابیده اگر بابریلر و عثمانیلر دولتلری حمایه سی بولمگنده ایدی، فارس تیلی انقراضگه یوز توتگن بولردی دیب اعتراف ایته دی.
تورکی دولتلر سیاستی عدالتگه اساسلنگن ایدی. اونینگ برچه معیارلری تیمور توزوکلریده اوز عکسینی تاپگن و تیمورنینگ «کوچ عدالتده دور» دیگن حکمتلی سوزی بیلن افاده لنگن. شونینگدیک تورکلر، اینیقسه تیموریلردولتی کینگاش اساسیده ایش یوریتیب، دولت رهبرلرینی لیاقت اساسیده اونینگ تیلی، عرقی و حتی دینیدن قطع نظر تنلردیلر. مثال صورتده امیر تیمورعیسوی دینده بولگن سلطانیه کلیساسی اسقفی ایوان گه ایشانیب اونی عالی سویه لیک ایلچیسی (سفیری) قیلیب نیچه مرته فرانسه، باستیل وانگلیس قراللری حضوریگه جونتگن ایدی. او یازگن 12 بیتلیک نهایت مهم خاطره کتابچه سی پاریسده گی فرانسه ملی کتابخانه سیده موجود و فارسچه ترجمه سی «منم تیمور جهانکشا» کتابی نینگ آخریده بیریلگن.
تورکلر بغری کینگلیک سیاستی بیلن دینی و عقیدوی پلورالیزمگه یول آچیب بیرگنلر. زردشتیلر، بودیستلر، نصرانیلر، مانیه تیزم طرفدارلری و یهودیلر بوتونلی دینی ایرکینلیکده یشگنلر.
اوتگن عصرلرده اروپا یهودیلری انکیزیسیون (عقاید تفـتیشی) قانونیگه موافق کاتولیک کلیسالری و اروپا دولتلری تمانیدن عذاب و عقوبت آستیده آلینیب اولیمگه حکم ایتیلیب، دریالرگه چوکتیریلیب یوباریله دیگن وحشتلی دورده، عثمانلی دولتلری اینیقسه سلیمان قانونی اولرگه پناه بیریب، اوز حدودیده مینگلب جهود عایله لرینی قطعی اولیمدن اسرب قالگن ایدی.
زمان اوتیشی بیلن مذکور دولتلرنینگ بیرین کیتین انقراضگه یوز توتیشیگه کیلسک، ایتیش ممکن که بو انقراضگه بیرینچیدن اینگ اساسی ایچکی سلبی عامل بو اوز ارا اختلاف یعنی کیلیشماوچیلیک، بیر بیرینی چیده یالمسلیک، منمنلیک، محلی چیلیک و قدرت پرستلیک کبی کمچیلیکلر حسابلنه دی. حاکمیت اوچون تلاشلر محلی اوروشلرنی یوزه گه کیلتیریب، ملت نینگ پرچه لنیشی، اقتصادنینگ ایزدن چیقیشی، و اهالی نینگ خانه ویران بولیشیگه آلیب کیلدی. فرصتنی کوتیب تورگن دشمنلر تورکی دولتلر رهبرلری نینگ قره مه قرشیلیگیدن فایده لنیب، ساتقین آدملرنی قولگه آلیب توختاوسیز هجوملر بیلن اوز ایستکلریگه ایریشدیلر. مثال صورتده بویوک تورکستان 1860 ییلدن باشلب، منه شو صورتده روس تزارلری دولتی قولیگه اوتیب کیتدی و افغانستانده جنوبی تورکستان خانلیکلری شو کبی ایچکی تضادلر کوچه ییشی عاقبتیده عبد رحمان هجوملریگه قرشی تورالمی، قبیله حاکمیتینی تن آلیشگه مجبور بولدی.
افغانستان نینگ بیرقسمی بولمیش جنوبی تورکستان اوستیگه توختله دیگن بولسک، اونده خلقیمیز ـــ افغانستان تورکلری ایککی یریم عصردن بیری ظلم، تبعیض، ملی تحقیر و ملی ستم آستیده یشب کیلماقده لر. بو اوزاق مدت دوامیده اولر سیاسی و مدنی حقوقلریدن محروم سقلنب، ملی هویت وملی غرورلری تاپتلیب آیاق آستی قیلینب کیلدی. قبیله دولتی فرمانلریگه کوره اولرنینگ ایکینزارلری، یشش جایلری حتی بعضا مال و مواشیلری، دکتاتور حاکملر و نائب الحکومه لر تامانیدن زوروانلیک بیلن تارتیب آلینیب، ناقلین نامی بیلن یوباریلگن حاکم قبیله نینگ نماینده لریگه، قانونگه خلاف رسمی حجتلر بیلن تاپشیریلگن و ایریملری اوز اوی – جایلریدن بدرغه قیلینگن.
ظلم و استبداد شو درجه گه چه اوج آلگن ایدی که مظلوم وقورالسیزاوزبیک دهقانلری سرپلده اوز ییرلری اوستیده، اسحاقزی خانلری تامانیدن وحشیانه طرزده آتیب اولدیریلیب، نیمجان جسدلری النگه لی الاوگه تشلب کویدیریلگن، شبرغان، میمنه و سرپل شهرلریده قد کوتریب تورگن تاریخی قورغانلر(بالا حصار و قلعه لر) فقط تورکی خلقلر نینگ تاریخی آبده لری بولگنی اوچون، اولرنی یوقاتیش مقصدیده ییربیله یکسان قیلینگن، هرات شهریگه عظمت ووقار بغیشلب تورگن سلطان حسین بایقرا ووزیری امیرعلیشیر نوایی همتی بیلن قوریلگن مصلی بویوک مسجدی (عید گاه ) امیر عبدرحمان بویروغیگه بناء هرات خلقی نینگ اعتراضیگه قره مسدن انگلیس افسری جنرال لیمسدن آرقه لی پارتلتیب یوباریلگن، اونینگ بیلن بیرگه تیموری ملکه گوهرشادبیگم نینگ حشمتلی مدرسه سی هم ییر بیلن یکسان بولگن.
خلقیمیز گه قیلینگن ظلم و ناحقلیکلر نینگ چیگره سی یوق. لیکن اولوسیمیز هیچ قچان بیداد گه قرشی کورشدن توخته گن ایمس. استعمار واستبداد گه قرشی کورشگن و مشروطیت علمبردار لریدن بولگن ملی سیمالریمیز امام بیردی اوزبیک، میمنه لیک پروفیسور غلام محمد رسام، ادیب و شاعر محمد کریم نزیهی وباشقه لرنی هیچ قچان اونوتمیمیز. مرحوم طاهر بدخشی، مرحوم شهرالله شهپر و باشقه بیر قطار اولسیمیز جسارتلی فرزندلری، خلقیمیز نینگ ملی منفعتلرینی کوزلگن حالده سیاسی آقیملرگه اشتراک ایتیب، ظالم دولت اربابلریگه یوز مه یوز توردیلر وبو یولده قربان بولدیلر. شونینگدیک ملتیمیز باستیریب کیلگن شوروی قشونلری واولرنینگ داخلی قاوورچاقلریگه، طالبان وشوینیسم تمثیلچیلریگه قرشی قانلی اوروشلرالیب باریب کتته موفقیتلرگه ایریشدیلر. خلقیمیزنینگ اوزبیک، تورکمن قهرمان اوغلانلری، باشقه وطنداشلربیلن بیرگه طالبان بساتینی شمال ولایتلریدن ییغیشتیریب، اوز ملی قهرمانلری افغانستان دولتی جمهور رئيسی نینگ بیرینچی معاونی ستر جنرال عبدالرشید دوستیم رهبرلیگیده خلق ارا اتفاقداش کوچلرگه غلبه یولینی تیگسلب بیردیلر.
لیکن شونچه قربانلیکلر و فداکارلیک کورستگن بولسک هم، قولگه کیریتگن یوتوقلریمیز برماق بیلن سنه له دیگن بولیب، هیچ بیریمیزنی قانیقتیرمیدی. بونینگ سببی نیمه ده؟
سببی شونده که بیزترقاقمییز، بیز پراکنده میز، بیزده مرکزیت ضعیف، تشکیلاتچیلیک فعالیتیمیز ییترلی ایمس. رهبرلریمیزگه ایشانیب حرمتینی جاییگه قویمیمیز، منمَنلیک که بیریلیب، بیربیریمیزنی مینسیمیمیز، برچه میز بیر ملت نینگ اولادی بولسک هم بعضا اوزارا محلی چیلیک و منطقه پرستلیککه بیریلیب، خلقیمیز منفعتینی اویله میمیز، ایریم لریمیز اوزی، عایله سی و اولسی نینگ ملی منفعتیگه قرشی توریب، دولت بیلن معامله قیلیشگه اوته دی و آبروسینی ییرگه توکه دی. مملکتده گی بشقه قوملر بیر بیرلری بیلن جبسلشیب باره یاتگن بیر پیتده، بیزلر ترقلیش وپراگنده بولیش یولیدن بارماقده میز.
مملکت بوییچه اینگ کتته سیاسی تشکیلاتیمیز احوالی بونینگ یققال مثالیدر. خلقیمیزده ” اَیریلگننی بوری ییدی” دیگن حکمتلی مقال بار. بیز اگر اوزیمیزگه کیلیب بیرلیک سَری قدم قویمسک و بیر مرکز اطرافیده ییغیلمسک، برچه میز فاشیزم و اپارتاید بوریلریگه ایم بولیشیمیز تورگن گپ.
اگر بیز یوقاریده گی اچچیق حقیقتلرنی نظرده توتیب، اوزیمیز وکیله جک اولادلریمیز تقدیرینی اویلی دیگن بولسک، اونده خودبینلیک و اوزیم بولی حسیاتلریدن واز کیچیب، اتفاق واتحاد یولینی توتیشیمیزکیرک. اوزبیک، تورکمن و باشقه تورکی تبار خلقیمیز بیر بیریمیزگه قول بیریب، همه میز بیریاقه دن باش چیقریب، فقط بیرته عمومی و کینگ تشکیلات اطرافیده بیرلشیشیمیزکیرک. اختلاف و کیلیشماوچیلیکلر بیزنی نابود قیله دی، تورکمن و اوزبیک هیچ قچان بیر بیریدن ایریلگن حالده موفقیتگه ایریشه آلمیدی. دولت نماینده لری وعده لریگه ایشانمیلیک، اولر همیشه بیزلرنی الدب کیلگن. فقط بیرلشگن حالده اولربیلن بیر سیاسی کوچ صفتیده مذاکره آلیب باریلیک.
یوقاریده ایتیلگن و انکار ایتیب بولمیدیگن دلیللرگه کوره، حاضرگی آغیر شرایطده افغانستان تورکی خلقلری نینگ بیرلیگی، بیر تاریخی ضرورت حسابلنه دی. شو عالی مقصدگه ایریشیش اوچون، ففتانینگ خط حرکتینی سیاسی نقطهٔ نظردن قیته کوریب چیقیش وقتی کیلگن ایمس میکن؟
اگر دقت بیلن اوشبوتاریخی ضرورتنی توشونیب، اونگه مثبت جواب بیرمسک، تاریخی شانس نی قولدن بیریب، بیر حساس لحظه ده خلقیمیز منفعتینی حمایه قیلالمگن بوله میز.
آلغه ملی بیرلیک ساری!
آلغه کتته یوتوقلر تامان!
اعتبارینگیز اوچون تشکر.
