نویسنده: اکادمیسین شرعی جوزجانی
مجموعۀ رباعیات عمر خیام در چهار زبان
(فارسی، اوزبیکی، انگلیسی و روسی)
رباعیات خیام در بسیاری از السنۀ جهان ترجمه و نشر شده و شهرت فراوان یافته است. ترجمۀ منظوم رباعیات خیام به زبان عربی توسط ادیب مشهور عرب، مترجم “مهابهاراته” ودیع البستانی (1890- 1954م) و نیز توسط احمد الصافی النجفی و السباعی صورت گرفته وبه زبان تورکی چهار بار ترجمه و نشر شده است.
مترجم رباعیات خیام به زبان انگلیسی ادوارد فیتز جرالد (1809 – 1883م) میباشد که آنرا در سال 1859 به نشر رسانده. به عقیدۀ محققان در هیچ یک از السنۀ جهان به زیبایی ترجمۀ فیتز جرالد رباعیات خیام ترجمه نشده، زیرا او با حفظ مضمون و ماهیت اندیشه ها و تخیلات ویژۀ شاعر، آن را به شیوه ای آزاد در قالب وزن شعری انگلیسی در آورده است.
اما افتخار نخستین ترجمۀ کامل رباعیات عمر خیام به زبان تورکی اوزبیکی در یکی از اوزان هجایی که عموما اشعار فولکلوری تورکی قبل از اسلام و بعد از اسلام در آن سروده میشد، متعلق به دانشمند محقق و مترجم پرکار و شاعر، پروفیسور شا اسلام شا محمدوف میباشد که سالها به نوشتن احوال ومعرفی آثارشاعران فارسی زبان به زبان اوزبیکی اشتغال داشته و درین راه با صرف مساعی خستگی ناپذیر کارهای زیاد درخور تحسین انجام داده است.
او نه تنها مترجم رباعیات خیام است، بلکه مقدار زیادی از اشعار سعدی، حافظ و جامی را نیز به زبان مادری برگردان نموده و مترجم توانای قسمت اعظم “شاهنامۀ” فردوسی به زبان اوزبیکی میباشد که درسال 1975- 1979 به تیراژ بلند در 3 جلد قطور به طبع رسیده و بدین مناسبت از طرف دولت ایران با اعطای جایزۀ بین المللی فردوسی از وی تقدیر به عمل آمده است.
او نخست ترجمۀ 200 رباعی خیام را در سال 1957 نشر کرد و بعدا به تعدادآنها افزوده رفت و تا سال 1993 که دوازدهمین نشر این رباعیات میباشد، شمار آنها به 450 رباعی رسید. البته تردیدی وجود ندارد که شا اسلام به سایقۀ مهر و علاقۀ عجیبی که نسسبت به خیام و اشعار او داشته، رباعیات منسوب به وی را نیز در جملۀ آثار او به زبان اوزبیکی برگردانده است.
همچنان شاعر خلق اوزبیکستان و مترجم متن کامل مثنوی جلال الدین رومی- بلخی جمال کمال نیز 25 رباعی خیام را در وزن رباعی و نیز نعیم کریم یک تعداد رباعیات اورا به زبان اوزبیکی ترجمه و نشر کرده اند.
یکی از کارهای جالب و ابتکاری استاد، نشر متن فارسی رباعیات خیام یکجا با ترجمه های آن به زبانهای تورکی اوزبیکی، انگلیسی و روسی در یک مجلد میباشد.
استاد مدت زیادی مصروف آماده کردن این مجموعه برای چاپ بود و میخواست هریک از متن ها با مقدمه ای درهمان زبانی که ترجمه شده به نشر برسد، تا خواننده پیش از خواندن رباعیات، معلوماتی دربارۀ شاعر و رباعیات او داشته باشد. مقدمۀ ترجمۀ اوزبیکی را خودش و مقدمۀ ترجمۀ روسی را پسرش علیشیر شا محمدوف که نامزد دکتری در رشتۀ فیلالوژی و مانند پدر مترجمی با استعداد میباشد، نوشته بودند. ترجمۀ انگلیسی و مقدمۀ آن ازآن ادوارد فیتز جرالد شاعر و مترجم معروف انگلیس بود که در سال 1859 به نشررسیده بود. درسال 2003 استاد ازمن خواهش کرد تامقدمه ای مختصر بر متن فارسی رباعیات بنویسم. من خواست او را اجابت کردم و مقدمه را به زبان فارسی نوشتم که مورد قبول استاد قرار گرفت وبا کمی اختصار در کتاب نشر گردید ومن متن کامل آنرا به خوانندگان محترم تقدیم میدارم.
نشر این مجموعه که متن فارسی بیش از 90 رباعی خیام و ترجمۀ آنهارا به زبانهای اوزبیکی، انگلیسی و روسی دربر میگیرد، نمودار دلبستگی استاد شا اسلام شا محمدوف به شعر و ادبیات فارسی میباشد.
مجموعۀ رباعیات خیام که در 127 صفحه با قطع و صحافت زیبا، با 8 میناتور در متن کتاب به رنگ طلایی که هرکدام با مضمون شعر چاپ شده در همان صفحه همخانی دارد و 2 میناتور رنگۀ قشنگ در پشتی های کتاب، به تیراژ 10000 (ده هزار) نسخه در مطبعۀ کمپنی سهامی نشریات “شرق” تاشکند درسال 2003 از چاپ برآمد.
در آغاز کتاب مقدمۀ متن فارسی رباعیات و بعدا بالترتیب مقدمه های ترجمه های اوزبیکی، روسی و انگلیسی جا داده شده، در آغاز هر صفحه متن فارسی رباعی و در زیر آن ترجمه های اوزبیکی و روسی به خط کریل و انگلیسی به خط لاتین چاپ شده و رباعیات با خطوط زرین و تزئینات قشنگ از هم فاصله گرفته و سمت راست و چپ هر برگ با یک خط مستقیم درشت و یک خط باریک زرین آراسته شده که به زیبائی صفحات می افزاید. خطاطی رباعیات و نوشته های سرآغاز و مقدمۀ فارسی را به رسم الخط عربی علیشیر شا محمدوف و سیف الدین رفیع الدینوف بر عهده داشته اند. پشتی کتاب با تزئینات میناتوری تزیین یافته است.
مترجم به نقل از محققانی که در اطراف خیام و رباعیاتش به پژوهش پرداخته اند، چنین معلومات میدهد: رباعیات عمر خیام به زبان انگلیسی 32 بار، به زبان فرانسوی 16 بار، به زبان اردو 11 بار، به زبان آلمانی 12 بار، به زبان عربی 8 بار، به زبان ایتالوی 5 بار، به زبان تورکی 4 بار، به زبان روسی 8 بار، به زبان دنمارکی 2 بار و نیز به زبانهای دیگر ترجمه و نشر گردیده است. ترجمۀ انگلیسی ادوارد فیتز جرالد تاسال 1925میلادی 139 بار به طبع رسیده است و نیز مجموع کتب و مقالاتی که تاسال 1929 در باره عمر خیام در امریکا و کشورهای اروپایی نوشته شده از 1500 تجاوز میکند.
به گفتۀ ادیب و منقد بزرگ اوزبیک شادروان استاد آزاد شرف الدینوف چون مجموعه های رباعیات خیام به سبب علاقمندی زیاد خوانندگان به تیراژهای بلند چاپ میشد، شاید تعداد نشر آنها ازیک ملیون (1000000)نسخه تجاوز کرده باشد.
